Kullanılmayan ve işe yaramayan tüm elektronik aletlere e-atık denir. Kullanılmayan elektronik atıkların bertarafı ile ilgili sorunlar 1970’li yıllara kadar uzanmaktadır. Ancak beklendiği üzere gelişen teknolojiye paralel olarak e-atık sayısında önemli ölçüde bir artış gözlenmektedir.
İçerdikleri maddeler nedeniyle geri dönüştürülmeyen e-atıklar çevreye ve insan sağlığını tehdit ediyor. Çevreye ve insan sağlığına karşı toksik etkileri olan e-atıklar, zamanla çevrede ve canlı organizmalarda birikiyor. Kurşun, civa, kadmiyum, krom, bromlu alev geciktiriciler, fosfor, baryum, berilyum gibi maddeler e-atıkları toksik hale getiren maddelere örnek olarak verilebilir. Kurşun; beyin ödemi, öğrenme güçlüğü, davranış bozukluğu, sindirim bozukluğu gibi rahatsızlıklara sebebiyet veren toksik bir maddedir. Aynı şekilde e-atıklarda bulunan cıva da alzheimer, epilepsi, parkinson gibi hastalıklara neden olmaktadır. Bilgisayarlarda çözünürlük için kullanılan fosforun yüksek miktarda su ekosistemine verilmesi ötrofikasyona sebep olmaktadır. Bu da su ekosistemini etkileyerek ekosistemdeki biyoçeşitliliği azaltmaktadır.
E-atıkların geri dönüşümü ile insan ve çevre sağlığına etkileri hakkında literatüre bakıldığında, çalışmaların özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde çoğunlukta olduğu gözlenmektedir. Geri dönüşüm işletme tesislerinin olduğu alanlarda yapılan birçok çalışmada elektronik atıkların insan ve çevreye olumsuz etkileri doğal olarak yüksek bulunmuştur. Örneğin, tipik bir e-atık geri dönüşüm bölgesi olan Güney Çin’de insanların ağır metallere solunum yoluyla maruz kalması sonrası potansiyel sağlık riskini değerlendirmek amacıyla 2012’de yapılan bir çalışmada ömür boyu kanser riski beklendiği gibi yüksek bulunmuştur. Çin’de 2012-2013 yıllarında yapılan bir başka çalışmada ise ilgili bölgede e-atık geri dönüşüm ile ilgili riski değerlendirmek amacıyla; dört mevsim, Pb, Cd, Cr, ve Mn analizleri yapılmış; Pb ve Cd değerleri referans aralığından yüksek bulunmuştur. 2016 yılında Hindistan’da ağır metaller, atık bertarafı ve işleme yapan işçiler ve bu tesislerin yakınında yaşayan sakinleri için serum, kan, idrar, anne sütü ve saç tahlillerinden yapılan bir araştırmada ulaşılan veriler neticesinde en iyi teknolojiyi kullanarak işçiler ve tesis yakınındaki sakinler için düzenli bilinçlendirme programları ile çevre uygulamalarının değiştirilmesi gerektiği belirtilmektedir.
E-atıkların sağlığa ve çevreye etkilerini azaltmakta önemli konulardan biri elektronik atıkların üretim aşamasında çevre etkileri düşünülerek oluşturma aşamasıdır. Çevre ve insan sağlığını tehdit eden etkileri en aza indiren ve doğal kaynakları en verimli şekilde kullanarak bunları sürdürülebilir hale getiren teknolojiler “çevre dostu teknolojiler” olarak tanımlanmaktadır. Son 20–30 yılda artan çevre duyarlılığı tüketicilerin artan bir şekilde üretim, kullanım ve kullanım sonrası süreçlerinde çevreye daha az zarar veren ürünleri tercih etmelerine sebep olmaktadır. Bu yeni yönelim sonrası yapılmaya başlanılan çalışmalar sonucu alınacak basit önlemlerle bile üretim sürecinden faydalı bir ürüne dönüşemeden atık haline gelen hammaddelerin daha etkin kullanımı sonucu bu kayıpların önlenebileceği ve aynı zamanda atık üretiminin azaltılabileceği ortaya çıkmıştır.
Günümüzde kullanılan elektrikli ve elektronik eşyalar atık haline geldiğinde belediyelerin atık getirme merkezlerine, üreticilere ve lisanslı işleme tesisleri tarafından kurulacak aktarma merkezlerine veya yeni alınan ürünün satın alındığı bayi veya dağıtıcıya herhangi bir ücret ödenmeden verilmesi mevzuatlarla aydınlatılmış bir konudur. Atık yönetimindeki bu aşamalar konusunda tüketicilerin farkındalığının artırılması yönetim aşamasındaki sorunların bir kısmını azaltacaktır.
14 EKİM ULUSLARARASI E-ATIK GÜNÜ
Bu yıl e-atık gününün teması küçük e-atıkların geri dönüştürülmesi üzerine. Birleşmiş Milletlere göre 2019 yılında 22 milyonun üzerinde küçük e-atık üretildi. Bu sayı küresel olarak üretilen tüm 57 milyon e-atıkların %40’ını oluşturuyor. Eğer e-atıkların sayısı bu hızda artmaya devam ederse küçük e-atıkların sayısı 2030 yılında 29 milyon tona ulaşacak.
Cep telefonları, elektrikli diş fırçaları, kameralar gibi küçük elektronik aletler küçük olmaları sebebiyle diğer elektronik aletlerden daha fazla yanlış şekilde atılıyor. Çoğu durumda da insanlar e-atıklarını elden çıkarmayı unutuyor ve/veya evlerinde tutmaya devam ediyor. Ortalama bir Avrupalı bireyin evinde 5 kg yakın e-atık bulundurduğu tahmin ediliyor. Bu durum çevreye vereceği zararı göz önünde bulundurunca, bilinçsizce çöpe atmaktan daha iyi bir seçenek gibi duruyor olsa da geri dönüşümle ekonomi için bir kazanım olmasının önüne geçiyor. Bu sebeple insanların küçük e-atık hakkında daha çok bilinçlenmesi ve e-atıkların içerdiği önemli kaynakların kaybının önlenmesi önem arz etmektedir. Bu nedenle E-Atık Günü 2022 “Recycle it all, no matter how small” sloganıyla küçük e-atıklar üzerinde durmaktadır.
